ธรรมชาติบำบัด

อธิชา วิยาภรณ์

ความรู้พื้นฐานสำหรับการเลือกใช้สมุนไพร เพื่อการบำบัดรักษาตนเองเบื้องต้น
ยาสมุนไพร

หมายถึง ยาที่ได้จากพฤกษชาติ สัตว์ หรือแร่ธาตุ ซึ่งยังมิได้ผสม ปรุง หรือแปรสภาพ
อาหารเป็นพิษ (Food poisoning)
หมายถึง อาการท้องเดินเนื่องจากการกินอาหารที่มีสารพิษปนเปื้อน โดยอาจเป็นสารพิษจากจุลชีพ พืชพิษ (เช่น เห็ดพิษ) หรือสารเคมี (เช่น ยาฆ่าแมลง) ซึ่งส่วนใหญ่มักเกิดจากพิษของแบคทีเรียสกุล Straphyllococcus, Streptococcus, Salmonella, และ Clostridium เป็นต้น ผู้ป่วยมักมีอาการปวดท้อง อาเจียน ถ่ายเป็นน้ำบ่อยครั้ง ซึ่งอาจรุนแรงจนเกิดภาวะขาดน้ำ และเป็นอันตรายได้ ในกรณีที่เกิดจากสารเคมี หรือพิษบางชนิดอาจเกิดพิษต่อระบบประสาท เช่น ชัก หมดสติ รูม่านตาหดเล็ก เป็นต้น อาจรุนแรงถึงขั้นตายได้ หรือมีการปนเปื้อนมาจากแหล่งผลิตเดียวกัน และจะมีอาการดังกล่าวแสดงพร้อมกันหลายคน โดยจะมีอาการมากหรือน้อยแตกต่างกันไปแล้วแต่บุคคลและปริมาณสารพิษที่ได้รับ
การรักษา
โดยทั่วไปให้การรักษาแบบอาการท้องเดิน เมื่อวารพิษหมดจากร่างกายแล้วคนไข้จะค่อยๆ ดีจึ้นจนหายได้เอง ถ้ามีอาการถ่ายท้องหรืออาเจียนรุนแรง หรือมีภาวะขาดน้ำ ควรรีบนำคนไข้ส่งโรงพยาบาลเพื่อให้น้ำเกลือทางหลอดเลือดดำ ไม่จำเป็นต้องให้ยาปฏิชีวนะ เพราะเชื้อจุลชีพไม่ใช่สาเหตุของอาการที่แท้จริง หรือถ้ามีอาการชัก หมดสติ หรือสงสัยว่าเกิดจากยาฆ่าแมลง สารตะกั่ว หรืออื่นๆ ควรให้น้ำเกลือเพื่อทดแทนน้ำ แล้วรีบส่งโรงพยาบาลด่วน มักต้องทำการล้างท้อง และให้ยาต้านพิษด้วย
การดูแลผู้ป่วยเบื้องต้น
ผู้ป่วยที่มีอาการอาหารเป็นพิษควรให้งดรับประทานอาหารที่มีรสจัด และให้รับประทานอาหารอ่อน เช่น ข้าวต้ม โจ๊ก ไม่ควรให้รับประทานนม เพราะโปรตีนในนมนั้นถูกย่อยยาก จะทำให้ท้องอืด แน่นท้อง หรืออาจทำให้มีอาการถ่ายเหลวมากยิ่งขึ้น และควรทดแทนการสูญเสียน้ำด้วยการจิบน้ำเกลือแร่ ซึ่งมีจำหน่ายเป็นซองบรรจุเสร็จ หรือสามารถเตรียมเองได้ โดยใช้น้ำตาลทราย 2 ช้อนโต๊ะ เกลือป่นครึ่งช้อนชา และน้ำสะอาด 1 ขวดน้ำปลา ต้มให้เดือดสักครู่ ทิ้งให้เย็น จิบบ่อยๆ แทนน้ำ

การรักษาด้วยสมุนไพร
สมุนไพรที่มีฤทธิ์แก้ท้องเสีย ได้แก่ ชา กล้วยน้ำหว้า ทับทิม สีเสียดเหนือ มังคุด และฝรั่ง ซึ่งมีสารกลุ่มแทนนิน รวมทั้งฟ้าทะลายโจรซึ่งมี andrographolide และขมิ้นชันซึ่งมีน้ำมันหอมระเหยเป็นสารสำคัญที่มีฤทธิ์แก้ท้องเสีย สมุนไพรเหล่านี้สามารถหารับประทานได้ง่าย และบางชนิดระบุอยู่ในสมุนไพรสาธารณสุขมูลฐาน สารกลุ่มแทนนินสามารถระงับอาการท้องเสียได้ดี เนื่องจากอาการท้องเสียเกิดจากเนื้อเยื่อที่ผนังลำไส้ใหญ่ถูกทำให้ระคายเคืองจากสารอาหารรสจัด สารเคมีบางชนิด หรือพิษของเชื้อโรค จึงทำให้ลำไส้ใหญ่บีบตัวมากกว่าปกติ และเกิดการถ่ายอุจจาระบ่อยครั้ง ดังนั้น สารกลุ่มแทนนินจึงมีรสฝาดและมีฤทธิ์ฝาดสมาน (astringent) เมื่อสัมผัสกับผนังลำไส้ใหญ่จะรวมตัวกับโปรตีนที่เนื้อเยื่อบุผิว แล้วสามารถเปลี่ยนเป็นสารที่สามารถทำลายโปรตีนของจุลชีพได้ และทำให้จุลชีพตาย
ควรระวังการใช้สมุนไพรที่มีแทนนินเป็นพิเศษในผู้ที่มีแผลในกระเพาะอาหาร เพราะแทนนินอาจถูกดูดซึมเข้าร่างกายในปริมาณมาก และมีผลเสียต่อตับได้
***สำหรับโรงพยาบาลโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ของเรามียาสมุนไพร 2 ตัว ที่จัดอยู่ในบัญชียาหลักแห่งชาติ และมีฤทธิ์แก้ท้องเสีย ได้แก่
1). ฟ้าทะลายโจร (400 mg/capsule) 2-4 แคปซูล วันละ 4 ครั้ง หลังอาหาร และก่อนนอน
2). ขมิ้นชัน (400 mg/capsule) 2-4 แคปซูล วันละ 4 ครั้ง หลังอาหาร และก่อนนอน

ฟ้าทะลายโจร

ชื่อวิทยาศาสตร์ Andrographic paniculata Wall. Ex Nees
วงศ์ Acanthaceae
ส่วนที่ใช้ ใบ และ/หรือลำต้น
สารสำคัญและฤทธิ์ต้านจุลชีพที่ทำให้เกิดอาการท้องเสีย
ในใบและ/หรือลำต้นของฟ้าทะลายโจร มีสาร-สำคัญกลุ่มเทอร์ปีน ได้แก่ androgra-pholide, deoxy-andrographolide และ neoandro-grapholide เมื่อทดสอบฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรียของสารสำคัญเหล่านี้ พบว่า สามารถยับยั้ง B. subtilis, Salmonella group A, endotoxin จากเชื้อ E.coli, S. dysenterae, V.cholerae และ S. aureus
การใช้ฟ้าทะลายโจรรักษาอาการท้องเสีย
นำใบฟ้าทะลายโจรสดตากแห้งในร่ม บดเป็นผงละเอียด นำมาปั้นเป็นยาลูกกลอน ขนาดปลายนิ้วก้อย ผึ่งลมให้แห้ง รับประทาน 3-6 เม็ด วันละ4 ครั้ง 3 เวลา หลังอาหารและก่อนนอน หรือใช้แคปซูลของผงใบฟ้าทะลายโจรขนาด 250 มิลลิกรัม จำนวน 2 แคปซูล รับประทาน 4 ครั้งต่อวัน
การทดลองทางคลินิก
การทดลองรักษาอาการท้องเสียในผู้ป่วยอุจจาระร่วงเฉียบพลันและบิดแบคทีเรีย (Shigella sp.) จำนวน 200 ราย โดยให้กินผงฟ้าทะลายโจรบรรจุแคปซูล ขนาด 250 มิลลิกรัม แบ่งกินเป็น 2 ขนาด คือ 500 มิลลิกรัม ทุก 6 ชั่วโมง นาน 3 วัน และขนาด 1 กรัม ทุก 12 ชั่วโมง นาน 2 วัน เปรียบเทียบกับยา tetracycline โดยสามารถลดระยะเวลานอนโรงพยาบาล ปริมาณน้ำเกลือที่ให้ทดแทน และปริมาณอุจจาระเหลวทัง้จำนวนครั้งและระยะเวลาที่ถ่ายได้ทั้ง 2 ขนาด โดยที่ขนาด 1 กรัม ให้ผลดีกว่าขนาด 500 มิลลิกรัม อย่างไรก็ดีเมื่อเปรียบเทียบผลต่อเชื้ออหิวาตกโรคที่พบในอุจจาระผู้ป่วย พบว่าฟ้าทะลายโจรจะลดจำนวนเชื้ออหิวาตกโรคได้ไม่ดีเท่ากับ tetracycline แต่ลดจำนวนเชื้อบิดแบคทีเรียได้ดีกว่า
การศึกษาความเป็นพิษ
ให้หนูกินผงใบแห้งขนาด 3 กรัมต่อกิโลกรัม ไม่พบหนูตาย และเมื่อให้หนูกินผงยาขนาด 400 มิลลิกรัมต่อกิโลกรัม นาน 24 สัปดาห์ ไม่พบความผิดปกติใด

ขมิ้นชัน

คนไทยรู้จักใช้ขมิ้นชันปรุงอาหารและแต่งสีมานานแล้ว ขมิ้นชันมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Curcuma longa L. เป็นพืชวงศ์เดียวกับขิง (Zingiberaceae) ขมิ้นชันเป็นไม้ล้มลุก อายุหลายปี มีเหง้าใต้ดิน เนื้อในเหง้าสีเหลืองส้มมีกลิ่นเฉพาะตัว ตำรายาไทยใช้เหง้าสดฝนกับน้ำทารักษาโรคผิวหนังผื่นคัน หรือรับประทานรักษาอาการท้องอืด ท้องเฟ้อ ท้องเสีย สารสำคัญมี 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่เป็นสารให้สีคือ Curcuminoids น้ำมันหอมระเหยที่ประกอบด้วยสารประกอบ monoterpenoids และ sesquiterpenoids เช่น turmerone ตามข้อกำหนดของ Commission E monograph วัตถุดิบขมิ้นชันสำหรับผลิตยาต้องมีปริมาณ Curcuminoids และน้ำมันหอมระเหยไม่ต่ำกว่าร้อยละ 3
สารสำคัญและฤทธิ์ต้านจุลชีพที่ทำให้เกิดอาการท้องเสีย
น้ำมันหอมระเหยของขมิ้นชันมีฤทธิ์ฆ่าแบคทีเรียที่ทำให้เกิดอาการท้องเสีย รวมทั้งที่เห็นสาเหตุของการแน่น หรือจุกเสียด ความเข้มข้นของน้ำมันหอมระเหยมีผลต่อฤทธิ์ในการฆ่าเชื้อแตกต่างกันออกไป โดยสามารถยับยั้งเชื้อ E.coli, S.patratyphi, S. thyphosa และ S. aureus
การใช้ขมิ้นชันรักษาอาการท้องเสีย
ใช้ผงขมิ้นชันผสมน้ำผึ้งปั้นเป็นยาลูกกลอนรับประทานหลังอาหารและก่อนนอนครั้งละ 3-5 เม็ด วันละ 3 เวลา
ฤทธิ์รักษาอาการอุจจาระร่วง
มีรายงานจากอินโดนีเซียพบว่าขมิ้นชันสามารถใช้รักษาอาการท้องเสียได้
การศึกษาความเป็นพิษ
การทดสอบความเป็นพิษในหนูขาว พบว่าทั้งขมิ้นชันและ Curcumin ในขนาดที่สูงกว่าที่ใช้ในคน 1.25-125 เท่า ไม่มีผลต่อการเปลี่ยนในด้านการเจริญเติบโต และระดับสารเคมีในเลือด การทดสอบพิษเฉียบพลันพบว่าไม่เกิดในหนูขาว หนูตะเภา และลิง การทดลองในคนทั้งชายและหญิง ให้รับประทานขมิ้นชันวันละ 2.2 กรัม ไม่ทำให้เกิดอาการพิษ
***ข้อควรระวัง ไม่ควรใช้ฟ้าทะลายโจรร่วมกับขมิ้นชัน ควรใช้แค่ตัวใดตัวหนึ่ง เพราะฟ้าทะลายโจรเป็นยาเย็น แต่ขมิ้นชันเป็นยาร้อน อาจทำให้ลดประสิทธิภาพของยาซึ่งกันและกัน

เอกสารอ้างอิง
ธานี เมฆะสุวรรณดิษฐ์, ปรีชา มนทกานติกุล, จุฑามณี สุทธิสีสังข์, สุรเกียรติ อาชานุภาพ. ตำราเภสัชบำบัด. กรุงเทพฯ; โฮลิสติก พับบิชชิ่ง, 2546. หน้า 385-386.